نقبای بنی‌اسرائیل
نُقَبای بنی‌اسرائیل دوازده نماینده اسباط بنی‌اسرائیل (فرزندان یعقوب پیامبر) بودند که به‌دستور خدا و به‌دست حضرت موسی(ع) انتخاب شدند. وظیفه آنان پاسداری از میثاقی بود که از جانب خدا بر عهده بنی‌اسرائیل قرار داشت. بنابر نظر غالب مفسران نقباء، وظیفه جمع‌آوری اطلاعات از قومی ستمگر برای هجرت به بیت‌المقدس را نیز بر عهده داشتند. البته بنابر گفته برخی از مفسران عده‌ای از آنان در این مأموریت از دستورات موسی(ع) سرپیچی نمودند.
در منابع فریقین، روایاتی از پیامبر(ص) نقل شده که تعداد جانشینانش را دوازده تن و به تعداد نقبای بنی‌اسرائیل دانسته است، این احادیث در مجموعه روایات دوازده خلیفه مشهور هستند، عالمان شیعه از آنان برای اثبات امامت امامان دوازده‌گانه استفاده می‌کنند.
نُقَبا، نمایندگان حضرت موسی(ع)
نقبای بنی‌اسرائیل، رسولان موسی(ع) در میان قوم خود بودند که برطبق برخی روایات، به فرمان خدا و به دست حضرت موسی(ع) انتخاب شدند. به گفته مفسران، نقبا از اسباط دوازده‌گانه بنی‌اسرائیل (فرزندان یعقوب) بودند که از هر یک از اسباط، یک نماینده برگزیده شد.
واژه «نُقَبا» جمع واژه نقیب است. نقیب در لغت به معنای دانا و آگاه از اسرار است. هرچند در معنای آن کفالت، ضمانت و امانت‌داری نیز دیده شده است.
نقبا بزرگ قوم خود بوده و دارای رأی نافذ و جایگاه ویژه‌ای بوده‌اند. در برخی از کتاب‌های تفسیری، نقبا سرآمد قوم خویش، سردار و حتی پادشاه قلمداد شده‌اند. گروهی نیز بر این باورند که آنها بعدها به پیامبری رسیدند. برخی هم مقام بالاتری برای آنها قائل شده، آنها را صاحب کتاب دانسته و بالاتر از پیامبران معمولی و پایین‌تر از انبیای اولو العزم شمرده‌اند.
در قرآن جایگاه آنان به صورت واضح بیان نشده است. و همین سبب مطرح‌شدن دیدگاه‌های گوناگونی در این زمینه شده است. در آیه ۱۲ سوره مائده آمده است که خدا دوازده نقیب در میان بنی‌اسرائیل برگزید.
وظیفه نقبا
در قرآن آمده است که آنها مأمور نگهداری از میثاقی را برعهده داشتند که خدا از بنی‌اسرائیل گرفته بود. همچنین وظیفه دیگری که موسی(ع) به نقبای خویش واگذار کرد، در سفر به سرزمین بیت‌المقدس بوده است. آنها مأمور شدند تا به جمع‌آوری اطلاعات از قومی ستمگر در سرزمین کنعان، شامات و یا منطقه اریحا در شام که گاه از آنها به عمالقه تعبیر شده است، بپردازند. آنها پس از ثبت مشاهدات خود به نزد موسی(ع) آمده و از عظمت ساکنان این مناطق گفتند و به رغم آن که موسی(ع) آنان را از دادن اطلاعات و ترساندن قوم خود، نهی فرمود، به نزد مردمان خویش رفته و جز دو یا حداکثر پنج نفر از فرمان موسی(ع) سرپیچی کردند.
اسامی
ثعلبی از مفسران قرآن در تفسیر خود، نام‌های نقبا را ذکر کرده است. آنها عبارتند از:
- شامل بن ران
- شاقاط بن حوری
- کالب بن یوقنا
- مقایل بن یوسف
- یوشع بن نون
- قنطم بن ارقون
- مدی بن عدی
- جدی بن قامن
- بیانون بن ملکیا
- نفتالی محر بن وقسی
- حملائل بن حمل
- سابور بن ملکیا.
در برخی منابع دیگر نام‌های نقبا با کمی اختلاف ذکر شده است.
تشبیه جانشینان پیامبر(ص) به نقبای بنی‌اسرائیل
در روایات فراوانی، پیامبر اسلام شمار جانشینانش را به تعداد نقبای بنی‌اسرائیل بیان کرده است. این روایات از مجموعه روایات اثنی‌عشر هستند که در آنها تعداد جانشینان پیامبر(ص) دوازده تن و همگی از قریش معرفی شده‌اند. براساس گزارش ابن شهر آشوب در مناقب نام پیامبر و امامان دوازده گانه در تورات و انجیل آمده است. نام‌هایشان در تورات عبارتند از: ۱-بمادماد ۲- إيليا ۳- فتدوران ۴- أبربيل ۵- مشطور۶- مشموط ۷- ذورمر ۸- مشوذ۹- هراز ۱۰- شمويد ۱۱- نشطور ۱۲- يوقش۱۳- فيثمور. و نام دوازده امام(ع) در انجیل چنین است: ۱- تفوبيث۲- فيدوار ۳- بيرا ۴- مقشورا ۵- مشموعوا ۶- ذوموه ۷- مشئو ۸-هداذ ۹- يثموا ۱۰- بطون ۱۱- نوقش۱۲- فيذموا برطبق حدیث دیگری، پیامبر(ص) سرنوشت قوم خود را همانند بنی‌اسرائیل دانسته است. پیامبر همچنین در بیعت عقبه دوازده نقیب از میان انصار برگزید تا نماینده او در مدینه باشند.
سیدمحمدحسین طباطبایی، در تفسیر المیزان، نقبا را به اولوالامر در دین اسلام تشبیه کرده و آنها را مرجع امور دینی و دنیوی بنی‌اسرائیل دانسته است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دینوری، الواضح، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۹۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۶۵.
- ↑ ابن حموش، الهدایة إلی بلوغ النهایة، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۱۶۳۹؛ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۵۷.
- ↑ ثعالبی، تفسیر الثعالبی، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۶۲؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۲، ص۲۶۷.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات راغب، ذیل واژه نقیب.
- ↑ فراهیدی، العین، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۲۱؛ صاحب، المحیط فی اللغه، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۳۰۸.
- ↑ ابن قتیبه، تفسیر غریب القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۱۲۴؛ ابن عبیده، مجاز القرآن، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۱۵۶؛ ثعلبی، الکشف و البیان تفسیر ثعلبی، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۶.
- ↑ ابن عبیده، مجاز القرآن، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۱۵۶؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۹۵؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۳۶۹؛ ابن هائم، التبیان، ۱۴۲۳ق، ص۱۴۸.
- ↑ ثعالبی، تفسیر الثعالبی، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۶۲.
- ↑ جرجانی، درج الدرر، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۵۵۲.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۳۱۹.
- ↑ دیوبندی، تفسیر کابلی، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۵۲.
- ↑ سمرقندی، بحر العلوم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۵؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۳۶۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۶۵.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۶۰.
- ↑ صادقی تهرانی، ترجمان فرقان، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۴۱.
- ↑ مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۳۰.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر در مورد نظرات مفسران درباره جایگاه نقبای بنی‌اسرائیل: عاملی، تفسیر عاملی، ۱۳۶۰ش، ج۳، ص۲۳۹.
- ↑ ابن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۴۶۰؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۹۵.
- ↑ ابن حموش، الهدایة إلی بلوغ النهایة، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۱۶۳۹؛ سمرقندی، بحر العلوم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۵.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۹۶؛ سمرقندی، بحرالعلوم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۵؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۳۶۹؛ ابن حموش، الهدایة، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۱۶۴۰.
- ↑ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۶؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۱۵؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۱۸.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۹۶؛ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۵۸.
- ↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۱۵؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۱۸؛ طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۱۷.
- ↑ جرجانی، درج الدرر، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۵۵۲.
- ↑ سمرقندی، بحر العلوم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۵؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۳۶۹؛ شعرانی، پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۲۰.
- ↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۱۵.
- ↑ سمرقندی، بحر العلوم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۵؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۳۶۹؛ جرجانی، درج الدرر، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۵۵۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۶۵.
- ↑ ابن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۴۶۱.
- ↑ برای اطلاع از داستان کامل و جزئیات آن و ویژگی‌های جباران نگاه کنید به: ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۶.
- ↑ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۶.
- ↑ شعرانی، پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۱۹.
- ↑ خزاز رازی، کفایة الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۷؛ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۶۸؛ نعمانی، الغیبة، ۱۳۹۷ق، ص۱۱۸؛ ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ۱۴۱۶ق، ج۶، ص۳۲۱، ۴۰۶؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۱۵۷؛ ابی‌یعلی، مسند ابی‌یعلی، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۴۴۴؛ بزار، مسند بزار، ۱۹۹۳ق، ج۵، ص۳۲۰.
- ↑ مؤسسه معارف اسلامی، معجم الاحادیث الامام المهدی، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۵۰۱.
- ↑ شهر ابن آشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۲۹۴؛ حسنی واعظ، دقائق التأویل، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۹.
- ↑ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۳۶۹؛ اربلی، کشف الغمة، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۵۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۲۴۰.
- ↑ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ ع قَالَ: فَأَخْبِرْنِي يَا رَسُولَ اللهِ هَلْ يَكُونُ بَعْدَكَ نَبِيٌّ فَقَالَ لَا أَنَا خَاتَمُ النَّبِيِّينَ لَكِنْ يَكُونُ بَعْدِي أَئِمَّةٌ قَوَّامُونَ بِالْقِسْطِ بِعَدَدِ نُقْبَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ ـ امام حسین(ع) از رسول خدا(ص) سؤال کرد: اى رسول خدا! آیا بعد از شما پیامبرى خواهد بود؟ حضرت فرمود: خیر، من خاتم پیامبران هستم، اما بعد از من امامانى خواهند بود که قیام کننده به قسط‌اند، عدد آنها به تعداد نقیبان بنى اسرائیل[دوازده] است. شهر ابن آشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۳۰۰.)
- ↑ سیکون فی امّتی ما کان فی بنی‌اسرائیل حذو النّعل بالنّعل و القذّة بالقذّة؛ هر چه در بنی‌اسرائیل بود در امّت من نیز می‌باشد چنان که پای نعل با پای نعل ماند و پر تیر با پر تیر؛ برخی طبق این حدیث معتقدند که خداوند تعداد نقبای بنی‌اسرائیل را دوازده نفر قرار داد تا احوال امت حضرت محمد(ص) با احوال بنی‌اسرائیل شبیه باشد
منابع
- ابن ابی‌زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، ۱۳۹۷ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- ابن حموش، مکی، الهدایة إلی بلوغ النهایة، شارجه، جامعة الشارقه، ۱۴۲۹ق.
- ابن حنبل، احمد، مسند احمد بن حنبل، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۱۶ق.
- ابن سلیمان، مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۳ق.
- ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، تفسیر غریب القرآن، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۴۱۱ق.
- ابن هائم، احمد بن محمد، التبیان فی تفسیر غریب القرآن، بیروت، دارالغرب الإسلامی، ۱۴۲۳ق.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- ابوعبیده، معمر بن مثنی، ابن عبیده، مجاز القرآن، قاهره، مکتبة الخانجی، ۱۳۸۱ق.
- ابی‌یعلی موصلی، احمد بن علی، مسند ابی‌یعلی، دمشق، دارالمأمون للتراث، تحقیق حسین سلیم أسد، ۱۴۰۴ق.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز، بنی‌هاشمی، ۱۳۸۱ق.
- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- بزار، احمد بن عمرو، مسند البزار، تحقیق محفوظ الرحمن زین الله، مدینه، مکتبه العلوم و الحکم، ۱۹۹۳ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، قم، مکتبه آیت‌الله المرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر الثعالبی مشهور به الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن، درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم، عمان اردن، دارالفکر، ۱۴۳۰ق.
- حسنی واعظ، محمود بن محمد، دقائق التأویل و حقائق التنزیل، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۸۱ش.
- خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الإثنی عشر، تحقیق عبداللطیف حسینی کوهکمری، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
- دیوبندی، محمود حسن، تفسیر کابلی، تهران، نشر احسان، چاپ یازدهم، ۱۳۸۵ش.
- دینوری، عبدالله بن محمد، الواضح فی تفسیر القرآن الکریم، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۴ق.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- سمرقندی، نصر بن محمد، تفسیر سمرقندی مشهور به بحرالعلوم، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
- شعرانی، ابوالحسن، پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی در تفاسیر مجمع البیان، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- صاحب، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغه، تحقیق محمدحسن آل‌یاسین، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۴ق.
- صادقی تهرانی، محمد، ترجمان فرقان: تفسیر مختصر قرآن کریم، قم، شکرانه، ۱۳۸۸ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اربد اردن، دارالکتاب الثقافی، ۲۰۰۸م.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی بن عبدالمجید السلفی، موصل، مکتبة العلوم والحکم، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، قم، حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت، ۱۴۱۲ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
- طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
- عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، تهران، کتاب‌فروشی صدوق، ۱۳۶۰ش.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مدرسی طباطبایی، سیدحسین، مکتب در فرایند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه، تهران، انتشارات کویر، ۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- مؤسسه معارف اسلامی، معجم الاحادیث الامام المهدی، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، ۱۴۲۸ق.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.